Dit jaar 100 jaar Bauhaus in Tel Aviv. Een artikel uit 2003.
Het oude hart van Tel Aviv is een openluchtmuseum. De huizen daar zijn ontworpen door Duitse Joodse architecten die waren gevlucht voor de nazi’s. In hun nieuwe vaderland konden zij hun creatieve ideeën naar hartelust uitvoeren. Tel Aviv is daarmee een belangrijk centrum van Bauhaus-architectuur geworden. De VN-organisatie voor onderwijs, cultuur en wetenschap Unesco heeft de stad in 2003 uitgeroepen tot een van de 24 nieuwe werelderfgoederen.
De Bauhaus-academie werd in 1909 in Duitsland opgericht door de architect Walter Gropius. Zevenhonderd studenten hadden aan de beroemde school gestudeerd toen de nazi”s in 1933 de deuren sloten. Het doel van het instituut was een eenheid van kunsten te scheppen onder het primaat van de architectuur en deze dienstbaar te maken aan de industriële samenleving. De huizen zouden opgetrokken worden met strakke lijnen. De architecten wilden af van overbodige decoraties. De vormen zouden gebaseerd zijn op kubussen en cilinders. De toepassing van de Bauhaus-ideeën buiten Duitsland wordt ook wel de Internationale Stijl genoemd. De mensen in Tel Aviv spreken echter vaak gewoon van Bauhaus.
Een aantal Joden dat aan de Bauhaus-academie studeerden, emigreerde naar Palestina toen het nazisme opkwam. Anderen hadden op andere scholen in Europa gezeten. De Joodse gemeenschap in Palestina kon de creativiteit van deze architecten goed gebruiken. Ze gingen in diverse plaatsen aan het werk, maar vooral in Tel Aviv.
De Joodse immigranten arriveerden namelijk meestal in de Jaffa, de havenstad ten zuiden van Tel Aviv. De grond boven Jaffa was goedkoop. Immigranten stichtten daar in 1909 de plaats Tel Aviv (Lenteheuvel). In het begin telde Tel Aviv slechts 300 inwoners. Maar de bevolking zou in de loop van de jaren explosief groeien. In 1945 woonden er al 150.000 mensen in deze kustplaats aan de Middellandse Zee. De bewoners van Tel Aviv trokken complete straten en wijken op in Bauhaus-stijl.
De architecten hielden er socialistische ideeën op na. Ze geloofden dat de nieuwe woonwijken van Tel Aviv mensvriendelijk moesten zijn en de idealen van democratie en egalitarisme moesten ondersteunen. Dat betekende dat de wijken behalve aan privé-vertrekken ook plaats moesten bieden aan gemeenschappelijke ruimtes. Ze legden tuinen aan tussen en onder de huizen en ze creëerden open ruimtes op de platte daken met pergola”s waar de mensen ”s avonds zouden kunnen zitten.
De architecten goten de nieuwe woningen in speelse vormen met ronde of hoekige muren en balkons en torentjes. De trappenhuizen aan de voorgevel kregen vaak glazen wanden. Deze ”thermometers” waren overigens niet altijd even praktisch: de temperatuur kon er enorm door oplopen.
Schaduw
De Bauhaus-stijl had in Tel Aviv aanpassingen nodig, zodat de huizen geschikt zouden zijn voor de hoge temperaturen in de zomer en de zoute zeewind het hele jaar door. In Europa was het populair om grote ramen te hebben, maar in Palestina zou glas de temperaturen in de huizen alleen maar verder opstuwen. Daarom brachten de architecten kleine en langgerekte ramen aan die de bewoners bovendien konden afsluiten met rolluiken. De ontwerpers creëerden verder extra schaduw door de gebouwen uitsteeksels te geven.
Ook de balkons waren lang en smal. Veel inwoners van Tel Aviv hebben deze balkons in de loop der jaren dichtgemaakt om een extra kamer te creëren. Ze vonden dat nodig omdat de Bauhaus-appartementen vrij klein waren.
Verder zetten de architecten de panden op pilaren. Op deze wijze zou de wind lekker onder de huizen door kunnen waaien en voor verkoeling zorgen. De ruimte onder de huizen zou kunnen dienen als tuin. De platte daken waren voor alle bewoners bedoeld. De Franse architect Le Corbusier had bedacht dat daar daktuinen zouden komen, maar in de praktijk werden de daken vooral gebruikt om de was te doen en te drogen.
Verder was het handig de huizen een witte kleur te geven. Het witte stuc zou de warmte zo veel mogelijk uit de huizen houden. Tot op de dag vandaag ziet Tel Aviv er vanuit de lucht wit uit. Vandaar de bijnaam Witte Stad.
Na de Tweede Wereldoorlog verloor het Bauhaus zijn populariteit. Een mogelijke verklaring is dat de mensen de huizen te veel op elkaar vonden lijken. Het land werd overspoeld met immigranten, voor wie snel goedkope -en lelijke- huizen uit de grond werden gestampt. De invloed van het Bauhaus blijft echter tot op de dag van vandaag bestaan.
Tel Aviv telt nu ongeveer 400.000 inwoners. De stad is het commerciële en culturele hart van Israël en na Israëls hoofdstad Jeruzalem de grootste plaats van het land. Toen de Unesco de wittestadarchitectuur van Tel Aviv uitriep tot universeel erfgoed werd daar enthousiast op gereageerd. De plaats zal zo wellicht onder meer een attractie worden voor toeristen.
Zeewind
Maar de zeewind, de zomerse hitte en de vochtigheid hebben een zware tol geëist. Het stuc is vaak zwaarbeschadigd. Dikwijls hebben de bouwers -door economische crises gedwongen-goedkoop materiaal gebruikt. Bewoners hebben in de loop van de tientallen jaren allerlei bouwsels aan de gebouwen toegevoegd die vaak niet in overeenstemming zijn met de stijl.
Renovatie is een dure aangelegenheid. De huidige architecten moeten eerst onderzoeken hoe een huis er oorspronkelijk uit heeft gezien. De bewoners zijn vaak niet genegen eigen kapitaal in de renovatie te steken. De gemeente heeft weliswaar subsidies verstrekt, maar deze zijn onvoldoende. De hoop is nu dat Unesco zal helpen met verdere restauratie van het openluchtmuseum. Ook zal de gemeente de elektriciteitsdraden onder de grond moeten stoppen om de huizen een beter aanzien te geven.
Tel Aviv heeft opdracht gegeven ongeveer 1000 gebouwen te bewaren. Daarvan gelden bij 120 gebouwen zeer strenge beperkingen, waarbij de bewoners niets mogen toevoegen of afbreken. Nieuwe gebouwen in Bauhaus-straten moeten opgetrokken worden in een stijl die met Bauhaus overeenkomt.
Engel-huis
De Rothschildboulevard in Tel Aviv heeft huizen in diverse stijlen. Aan de zuidkant -het dichtst bij Jaffa- werd het eerst gebouwd. De architectuur toont invloeden van oosterse en westerse bouwstijlen en bevat Joodse motieven zoals de menora en de davidster. De Joden die in het land Israël gingen wonen, hadden niet het idee dat zij naar een vreemd land trokken. Ze voelden dat ze voor het eerst een thuis zouden kunnen creëren en zochten daarom naar een nieuwe, nationale stijl.
Verder naar het noorden staan langs de Rothschildboulevard gebouwen die in de Bauhaus-stijl zijn opgetrokken. Sommige van deze panden zijn al gerestaureerd, andere zien er vervallen uit. Dat laatste geldt voor het unieke Engel-huis. Dit gebouw werd in 1929 ontworpen door architect Ze”ev Rechter. Hij liet de oude stijlen van de twintiger jaren los en wilde vernieuwen.
Het Engel-huis moest het eerste huis op pilaren worden. Pas na twee jaar gaf de gemeente Tel Aviv architect Rechter daar toestemming voor. Vervolgens werden er veel huizen op palen gezet.
Van de pilaren van het Engel-huis is nu niet veel meer te zien, want tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog metselden de bewoners er muren tussen om zich beter te beschermen tegen de kogels. Die muren hebben ze na de oorlog laten staan, omdat ze er opslagplaatsen achter hadden gemaakt.
De huidige bewoners van dit gebouw hebben weinig interesse in renovatie. Ze verkeerden lang in de veronderstelling dat dit complex afgebroken zou worden om plaats te maken voor een torenflat. Ze dachten dat daardoor in één klap schatrijk te worden. Nu staat het Engel-huis op de monumentenlijst.
Arbeiderskwartier
De Joodse socialistische architecten vonden dat de arbeiders recht hadden op goede onderkomens. De stad richtte acht arbeiderswijken in. Bijna altijd was de architect Arieh Sharon (geen familie van Israëls huidige premier) bij de bouwprojecten betrokken. Hij was lid van de kibboets Gan Shmuel en had in Duitsland aan het Bauhaus gestudeerd. Toen hij terugkwam, zei hij dat esthetiek niet belangrijk was. Waar het op aankwam was dat de architectuur ten dienste van de mensen stond. De architecten hadden de taak de samenleving te verbeteren.
De hoofdweg in de arbeidersbuurt moest lopen van oost naar west, de binnenpaden van noord naar zuid. Sharon plaatste de voorgevel en het balkon van elk huis naar het westen. Op deze wijze zou het hele gezin ”s avonds gezellig op het balkon kunnen zitten. De gezinsleden, teruggekomen van hun werk, zouden kunnen genieten van het briesje dat van zee kwam, watermeloen of druiven kunnen eten en een bordspel kunnen spelen. De balkons werden zo beroemd dat ze terugkomen in liederen en gedichten. De huidige bewoners zijn meestal artistieke mensen.
Beeld © Alfred Muller op Fuji Film
Jemima is een christelijke organisatie die zich richt op het verlenen van zorg aan mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking in Bethlehem. Maakt u dit mede mogelijk?
www.jemima.nl
Alfred Muller 