Van de Israëlische kunstenares Linda Hufnagel kreeg ik het boek If this is a Man – The Truce van de Italiaanse Joodse schrijver Primo Levi (1919-1987). Vandaag – 4 mei – heb ik er weer in gelezen.
Levi arriveerde op 21 februari 1944 in Auschwitz. Van de 650 mensen in de trein, werden 125 naar de subkampen Monowitz-Buna en Birkenau gestuurd. De anderen gingen direct naar de gaskamer. Mannen en vrouwen werden direct van elkaar gescheiden. Van de 125 hebben 3 het kamp overleefd, waaronder Häftling nummer 174517 Levi.
Het boek leest gemakkelijk. Levi is een goed schrijver. Ook is het een zwaar, beklemmend boek. Wat me opviel is dat Levi zich de ervaringen scherp herinnert. Hij is dan ook onmiddellijk nadat hij in in Turijn terugkeerde, aan het boek begonnen. De eerste editie was in December 1946 klaar.
Levi, die opgeleid werd tot chemicus, liet na de oorlog monumentale werken over de Holocaust na.
Demolitie
Levi is er zich van bewust van zijn beperkingen als schrijver. De taal beschikt niet over de mogelijkheid een dergelijke demolitie van een mens uit te drukken. Als hij nog maar net in het kamp is, beseft hij opeens, “als met profetische intuïtie, dat de realiteit aan ons werd geopenbaard: we hadden de bodem bereikt.”
Hij geeft ook zijn eigen beschouwingen en overdenkingen. Het telkens terugkerend thema is hoe een mens reageert op de meest gruwelijke omstandigheden. Hij schrijft bijvoorbeeld dat het essentieel is dat de schoenen goed zitten. Zo niet, dan kan dat infectie betekenen, en de dood.
Hij overleefde Auschwitz. Eerst, omdat hij werd tewerkgesteld. Toen de Russen naderden en de Duitsers de gevangenen evacueerden, bleef Levi achter omdat hij roodvonk had. De SS’ers waren ongetwijfeld van plan de honderden zieken te vermoorden, maar ze vluchtten weg omdat de Russische opmars snel ging.
We weten nu dat Auschwitz in januari 1945 door de Russen werd bevrijd, maar de gevangenen hadden dit vooruitzicht niet. Zij moesten zorgen dat ze de dag doorkwamen. Overleven was allesbehalve vanzelfsprekend. Hij zegt bijvoorbeeld dat de Italianen elke zondag bij elkaar kwamen in een hoek van de barak. Maar ze stopten er mee, want elke keer waren het er minder.
Depressie
De oorzaak van zijn dood zal waarschijnlijk nooit met zekerheid kunnen worden vastgesteld. De officiële versie was dat hij zelfmoord pleegde, door zich in het trappenhuis van zijn flat naar beneden te werpen. Hij zou de last van de herinnering niet hebben kunnen dragen. Hij kreeg behandelingen tegen depressie.
Maar er is inmiddels veel twijfel ontstaan over de zelfmoordversie. Waarschijnlijker is het hij op de morgen van 11 April 1987 in het trapportaal naar beneden viel, nadat hij door een duizeling werd bevangen, zijn evenwicht verloor en over de relatief lage reling viel
De socioloog Diego Gambetta van de Universiteit van Oxford heeft de toedracht van de dood van Levi uitgebreid onderzocht. Zijn verslag is hier te lezen.
Voor de Nederlandse editie, zie hier.
Alfred Muller 